دژ عظیم «قله روخون»، یادگاری به‌جامانده از تاریخ
قلعه رودخان با نام محلی «قَلَه روخون»، نام یکی از دژهای عظیم گیلان است که گفته می‌شود پیش از تاریخ ساخته شده و در دوره‌های بعد مرمت شده؛ این قلعه در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید.
به گزارش پرس نیوز، الکساندر خودچکو، ایران‌شناس لهستانی در سال ۱۸۳۰ از گیلان بازدید کرده و درباره قله روخون یا قلعه رودخان می‌نویسد: قلعه رودخان، دژی است بر بالای کوهی که در قسمت علیای رودخانه‌ای به همین نام قرار دارد. بام روی آن از سنگ و آجر و در طرفین درب ورودی دو برج دفاعی مستحکم است. بر بالای درب ورودی کتیبه‌ای است که مطالب زیر بر روی سنگی حک شده است «این قلعه که به نام قلعه حسامی است، نخستین بار در سال ۹۱۸ تا ۹۲۱ ه.ق به امر سلطان حسام‌الدین امیر دباج ابن امیر علاء الدین تجدید بنا شد. هدایت خان، حاکم فومن، نیز در سال ۱۱۷۵ ه.ق در زمان قیامش علیه کریم خان، به تعمیر این قلعه پرداخت».
اما قلعه رودخان، زمانی بر سر زبان‌ها افتاد که دکتر منوچهر ستوده در دهه ۴۰ مامور شد تا بناهای تاریخی کرانه دریای کاسپین را ثبت کند. وی از عظمت قلعه‌ای می‌نویسد که فاقد راه دسترسی مناسب است؛ برخلاف دهه‌های اخیر که راه سنگفرشی تا رسیدن به قلعه ساخته‌اند. او پیش از انتشار کتابش، خاطره رسیدن تا قلعه را در روزنامه اطلاعات چاپ می‌کند. خاطره پرتاب شدنش از پل چوبی معلق به درون رودخانه؛ او در حین غوطه ور شدنش افسوس می‌خورد از اینکه دفترچه یادداشتش را آب برده و نگاتیو عکس‌های دوربینش هم با آب رودخانه از بین رفته است. ب شک تلاش دکتر ستوده موجب شد که عظیم‌ترین دژ تاریخی گیلان، به شماره ۱۵۴۶ در مرداد ماه ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی کشور ثبت شود.
کارشناسان میراث فرهنگی اگرچه قدمت قلعه را به دوره سلجوقی می‌رسانند، اما یکی از پژوهشگران گیلان می‌گوید: این دژ عظیم در هیچ زمانی جزء قِلاع اسماعیلیان نبوده و این دژ نه در دوره ساسانی و یا سلجوقی، بلکه در دوره‌های پیش از تاریخ و توسط اقوام «سَکا» ساخته شده است.مرتضی سخایی، توضیح می‌دهد: نام باستانی این قلعه، سَکسار است و قلعه رودخان، ترجمه توام با اشتباهات مصطلح بسیار زیادی از نام اصیل و معنادار «قَلَه روخون» است. نام رودخانه همجوار دژ، رودخانه «حَیدَرَلات» است و آبادی پایین‌دست دژ، محل قشلاق مردمان ییلاق‌نشین قله روخون است که به اشتباه «روستای قلعه رودخان» نامیده شده؛ اسم اصلی این روستا قَلَه روخون است» بنظر سخایی، عواملی نظیر مفقود شدن نتیجه سال‌یابی مواد و مصالح دژ در سال ۱۳۸۹ در سازمان میراث فرهنگی و عدم نمونه‌برداری از پی‌ها و لایه‌های زیرین دژ باعث شده پیشینه دقیق ساخت این قلعه مبهم باشد.
این پژوهشگر، ضمن اشاره به پیشینه قوم تالش می‌گوید: «تالش» فارسیِ امروزی شده اسمی باستانی است که در اسناد یونانی از آن به نام «کادوس» و در کتیبه‌های هخامنشی و زبان پهلوی باستان از آن به نام «ثَتَگوش» یاد شده است. این دژ در اراضیِ متعلق به اقوام تالش یا همان «کادوسِ یونانی» و «ثَتَگوشِ پهلوی» قرار دارد، اما توجه به اسم «سَکسار» این فرضیه را قوت می‌بخشد که این دژ نه متعلق به تمدن تالش بلکه متعلق به اقوام سکاها باشد، سکاها از تبار پارتیان یا همان اشکانیان هستند. در زمان اشکانیان، حملات سلوکیان یا همان رومیان به صفحات شمالی و غربی کشور بی‌وقفه ادامه داشت و این نواحی به حفاظت بیشتری نیز نیاز داشت.
در واقع علاوه بر اسم سَکسار که ما را متوجه سلسله اشکانیان می‌کند، قرار داشتن محلِ دژ سَکسار بر سر راه طبرستان باستان علت دیگری است که ما را به مهم بودن این محل برای اشکانیان، جهت ساختن دژی همانند سَکسار رهنمون می‌سازد. پایتخت اشکانیان در پارت واقع در مرز بین خراسان و ترکمنستان بوده و رومیان برای تسلط بر اشکانیان مجبور بودند تا از مسیر طبرستان عبور کنند، اما دژ سَکسار مانند سدی محکم بر سر راهشان قرار داشت و مانع دستیابی رومیان بر پارت می‌شد.
سَکسار نامی است که از نیاکان تالش زبان روستای قله روخون آمده است. بنابراین می‌توان سَکسار را یک اسمِ ترکیبیِ تالشی دانست که توسط شبانان تالش زبان بر روی دژ واقع در منطقه سکونتشان گذاشته‌اند. سَکسار از دو کلمه (سک، قوم سکا) و (سار، مخفف کلمه تالشیِ سارَه به معنی ستاره) تشکیل‌شده است. محتمل‌ترین وجه تسمیه برای قلعه این است که در قلعه سَکسار نه تالش‌ها، بلکه سربازان و سرداران سکایی منتسب به سلسله اشکانی سکونت داشتند. ساکنین قلعه، شب‌هنگام در جای‌جای قلعه، آتش می‌افروختند، به‌طوری‌که محل دژ از نگاه شبانانِ تالش زبانِ نقاط بالادستی، مانند ستاره‌های کوچک می‌درخشید».
سفر ما به قله روخون پایان می‌یابد؛ در حالیکه هنوز بخش غربی و شاه‌نشین قلعه مرمت نشده است. امیدواریم با تخصیص اعتبار لازم، پیش از مرمت، باستان شناسان فرصت یابند تا با لایه برداری عمیق‌تر، قدمت این بنا را به درستی تخمین بزنند.
«قله روخون» اسم قلعه رودخانه به گویش گیلانی است.
